Το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νέας Ορεστιάδας και Περιφέρειας ιδρύθηκε το 1974 και σκοπό έχει τη μελέτη και προβολή της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Στις 2 Μαΐου 2010, μετά από τρία χρόνια εργασιών ανάπλασης και μουσειολογικής οργάνωσης, το Μουσείο άνοιξε τις πύλες του στο κοινό και σήμερα λειτουργεί καθημερινά, εκτός Δευτέρας, ώρες 10.00 έως 13.00.
Στο Μουσείο έχει προσαρτηθεί η νέα διώροφη πτέρυγα επιφάνειας 360 τ.μ. και φτάνει πλέον σε συνολική επιφάνεια τα 585 τ.μ. Επιπλέον σε όλους τους χώρους του Μουσείου έχει γίνει ανάπλαση και μουσειολογική οργάνωση από ειδικευμένους επιστήμονες στον χώρο της μουσειολογίας, της αρχιτεκτονικής και της εθνολογίας. Στην προσπάθεια αυτή συνέβαλαν με χρηματοδότηση το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος», καθώς και Φορείς, Εταιρείες και Ιδρύματα ως Χορηγοί του Μουσείου, ενώ αρκετές εργασίες εντάχθηκαν σε ευρωπαϊκά προγράμματα.
Σημειώνεται ότι το νέο Μουσείο είναι κατάλληλα διαμορφωμένο και τηρεί όλες τις προδιαγραφές, ώστε να είναι επισκέψιμο από άτομα με αναπηρίες.
Το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νέας Ορεστιάδας και Περιφέρειας φιλοξενεί την ιστορία της Νέας Ορεστιάδας, τη δημιουργία της, αλλά και στιγμές από την καθημερινότητα των κατοίκων της, προσφέροντας στους επισκέπτες του ένα ταξίδι στον χρόνο και την ιστορία. Τα εκθέματα, οργανωμένα σε θεματικές ενότητες, καθώς και σύγχρονα ψηφιακά μέσα βοηθούν τον επισκέπτη να πάρει μία μυρωδιά από το Καραγάτς και τη Νέα Ορεστιάδα. Από τα σημαντικότερα εκθέματα που φιλοξενούνται στο Μουσείο είναι ιερά κειμήλια του Αγίου Κυρίλλου Στ', πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, τα οποία μέχρι πρόσφατα βρίσκονταν στο Μουσείο Μπενάκη. Η πλειοψηφία των εκθεμάτων είναι δωρεές κατοίκων της περιοχής.
Ο επισκέπτης από την πρώτη στιγμή κατά την είσοδό του στο Μουσείο ενημερώνεται για την πρόσφατη ιστορία της περιοχής, ενώ γίνονται αναφορές και στις ρίζες των κατοίκων της Νέας Ορεστιάδας σε εκτυπωμένα ιστορικά κείμενα και φωτογραφίες που είναι τοποθετημένα σε κάθετες επιφάνειες. Στο ισόγειο της παλιάς πτέρυγας υπάρχουν διηγήσεις για τη μετακίνηση των προσφύγων και την εγκατάστασή τους στη Νέα Ορεστιάδα, ενώ εκτίθενται μία άμαξα φορτωμένη με την οικοσκευή των προσφύγων αλλά και ιστορικά χώματα που μεταφέρθηκαν από τις αλησμόνητες πατρίδες.
Στο ισόγειο της νέας πτέρυγας αντικρίζει κανείς παραδοσιακές άμαξες, που χρησιμοποιούνταν ως μέσα μεταφοράς, καθώς και παραδοσιακά γεωργικά εργαλεία, ταυτόχρονα προβάλλεται βίντεο με φωτογραφίες από την ίδρυση της νέας πόλης και τη ζωή των πρώτων κατοίκων.
Συνεχίζοντας την περιπλάνηση στο Μουσείο, στον πρώτο όροφο εκτίθενται εκκλησιαστικά κειμήλια που μεταφέρθηκαν από το Καραγάτς και από την Αδριανούπολη, καθώς και τα ιερά κειμήλια του Αγίου Κυρίλλου Στ'. Στη συνέχεια, ο επισκέπτης συναντά παραδοσιακά μουσικά όργανα της περιοχής και με τη βοήθεια οθόνης αφής έχει τη δυνατότητα να ακούσει τον ήχο τους. Επιπλέον, υπάρχουν εργαλεία τα οποία χρησιμοποιούνταν στα συνήθη επαγγέλματα και ασχολίες των κατοίκων συνοδευόμενα από φωτογραφίες και πληροφορίες για το καθένα. Οθόνες αφής παρουσιάζουν, κατ' επιλογή του χρήστη, παραδοσιακά επαγγέλματα του τόπου μας σε μορφή ντοκιμαντέρ.
Προχωρώντας στην επόμενη αίθουσα, αντικρίζει κανείς παραδοσιακές στολές της ευρύτερης περιοχής, μία επιπλωμένη σάλα και ένα πλήρες υπνοδωμάτιο. Επιπλέον, έχει εγκατασταθεί οθόνη αφής στην οποία ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να ενημερωθεί για την ιστορία του Μουσείου και της περιοχής στη ροή του χρόνου μέσα από κείμενα και φωτογραφίες.
Στον δεύτερο όροφο εκτίθενται ιστορικά έγραφα που αναφέρονται στη ζωή των προσφύγων και στρατιωτικά ιστορικά έγγραφα που αναφέρονται στη συμμετοχή των κατοίκων στους αγώνες του Έθνους. Ακόμη, εκτίθεται στρατιωτικό μουσειακό υλικό, αλλά και προσωπικά αντικείμενα του Σπύρου Δάσιου ιδρυτή της πόλης της Νέας Ορεστιάδας. Προβάλλεται επίσης ντοκιμαντέρ που παρουσιάζει την Ορεστιάδα τόσο ιστορικά όσο και σα σύγχρονη Ελληνική πόλη.